Safsata Rehberi

Biçimsel Safsatalar argümanın şekli, Serbest Safsatalar ise anlamı ile uğraşırlar. Serbest Safsatalar, kullanılan Türkçe’deki belirsizlik, kelime veya gramerin yanlış kullanımı, bir fikrin veya olayın yanlış ifadesi, bir tahminin vurgulanması, yanlış anlama, konu dışına çıkma gibi kusurlar nedeniyle ortaya çıkar. Söylediğimiz gibi, çoğu zaman komik, aptal hatta saygısızdırlar. Batıl inançların temelinde de safsatanın bu cinsi yatar.

Doğru bir muhakeme için ifadenin açık olması gerekir. Oysa Serbest Safsatalarda ifadeler anlaşılır gibi değillerdir. İleriki örneklerde göreceğiniz gibi Serbest Safsatalar kullanılan Türkçe’nin anlamı ile uğraşırlar. Şunu da belirtelim: Serbest Safsatanın İngilizce karşılığı olan “informal fallacy”nin informal kelimesi kalitesiz, adi, gelişigüzel, uygun olmayan manasında değildir, Biçimsel Safsatalar gibi argümanın şekli (mazrufu) yerine anlamı (zarfı) ile meşgul olunduğunu anlatır.

Türkçe’deki Serbest Safsataların tamamlanmış bir listesi yoktur. Bununla beraber, biz, günlük hayatta yaygın olarak karşılaştığımız 50 Serbest Safsata türünü şöyle sıraladık.

Bir argümanın yapısından kaynaklanan, bir argümanı teknik olarak geçersiz kılan hatalardır. Bir argümanın teknik olarak geçersiz olması, sonucunun öncüllerini izlememesi anlamındadır. Yukarda da değindiğimiz gibi, Biçimsel Safsatalarda mesele, sonucun doğru veya yanlış olması değil, çıkarsamanın doğru öncüllere dayanmamasıdır. Aşağıdaki ilk örneğimiz, Yanlış ve Geçersiz bir argüman olarak, Biçimsel Safsata’dır: Çünkü, ilk öncülü yanlıştır ve bu yanlış öncül Sokrat’ın yeşil olması gerektiği gibi lâf ola beri gele bir sonuç doğurmuştur.

Bazı insanlar yeşildir.

Sokrat bir insandır.

Sokrat yeşildir.

Öbür taraftan, ikinci örnekte varılan “Sokrat ölümlüdür” sonucu, doğrudur ama bu da tesadüfen doğrudur. Birinci öncülün yanlış olması, bu argümanı da Doğru ve Geçersiz, yani Biçimsel Safsata sınıfına koyar.

Bazı insanlar ölümlüdür.

Sokrat bir insandır.

Sokrat ölümlüdür.

Bir kez daha vurgulayalım: Yukarıdaki argümanlarda çıkarımların geçersiz olmalarının nedeni öncüllerin birinin doğru, diğerinin yanlış olmasından kaynaklanmaktadır. Bu nedenle, sonuç tesadüfen doğru veya yanlış olabilir. Aşağıdaki örnekte biçimsel safsatayı inceleyelim.

Şahsen ben, demokrasiyi bir türlü sevemiyordum. “İnancımın demokrasiye ihtiyaç duyacağına” inanmıyordum. Demokrasi yokken, biz, üç kıt’aya 7 denize hâkimdik. Şimdi emperyalistlerin kölesi durumuna düşmüştük

(Hüseyin Üzmez, 9.10.2000, Akit)

Demokrasi yokken, biz, üç kıt’aya 7 denize hâkimdik. (öncül)

Şimdi emperyalistlerin kölesi durumuna düşmüştük.(öncül)

Sonuç: Demokrasi, ülkeleri emperyalistlerin kölesi durumuna düşürür..

Geçerli ama yanlış

Ortaya konan öncüllerden bu çıkarım ve sonuç geçerli olmasına rağmen öncüllerin yanlışlığı nedeniyle yanlış bir argüman.

Şunu da söyleyelim ki, Biçimsel Safsatalar pek ilginç olmadıkları gibi, matematik formüllerine benzeyen sembollere indirgendirilebildiklerinden eğlenceli de değildirler.

Gelelim Serbest Safsatalar’a. Serbest Safsatalar, çoğu zaman gerçekten de eğlencelidirler. Zaman zaman anlamsız hatta düzeysiz olmalarına karşın, sonuçları itibariyle insanı hiç olmayacak inançlara ve durumlara götürebilirler. Masum muhataplarını hayatta kötü seçimler yapmaya hatta şiddete yönlendirebilirler. Eğer bir politikacı adayı iseniz, geleceğiniz için yapacağınız en iyi yatırım bu kitapçıktaki safsataları hatmetmek ve mümkün olduğunca sık kullanmaktır. Ama politikacı değil de, politikacı muhatabı olacaksanız, Serbest Safsatalara ilişkin farkındalığınızı bu defa kolay kandırılmamak için kullanmak durumundasınız. Her ne kadar güncel örnekler gazetelerden alınmışsa da, gazeteci olmak için safsata yapmayı biliyor olmak da gerekli değildir.

Meraklısına: ( İng: Fallacy)

{Osm; Kıyası-ı batıl)

Bir düşünceyi ortaya koyarken ya da anlamaya çalışırken yapılan yanlış çıkarsamaların tamamına safsata denir. Safsatalar, ilk anda geçerli ve ikna edici gibi gözüken ancak yakından bakıldığında kendilerini ele veren sahte argümanlardır.

Günümüz Türkçe’sinde safsata kelimesi kusurlu akıl yürütme anlamını kaybetmiş, yanlış inanç manasında kullanılır olmuştur. Oysa, safsata, insanın muhakeme yetisinin yanlış yönde kullanımıdır ve çoğu kez önyargı, eksik bilgi, batıl inançlar, duygusallık, yersiz göndermeler, acelecilik, özensizlik, genelleme, duygu sömürüsü, Türkçe’yi kötü kullanma gibi sebeplerden kaynaklanır.

Safsatalar biçimsel (formal, suri) ya da serbest (informal) olurlar.

Argümanlar her zaman yukarıdaki sırayı izlemezler. Bazen önce sonuç verilir, sonra ispatlanmaya çalışılır. Bazı argümanlarda sonuç ve öncülleri birbirinden ayırmak zordur. Bazen de ifadeler argümana benzer, fakat değildir. Örneğin,



Eğer İncil doğru ise, İsa ya mecnun, ya da Tanrının oğlu olmalıdır.



Bu bir argüman değil bir şart cümlesidir. Bu ifadede sonucu destekleyecek bir öncül mevcut değildir. Ya da,

Tanrı seni yarattı; o nedenle Tanrıya karşı görevlerini yapmalısın.

Buradaki “Tanrıya karşı görevlerini yapmalısın” ifadesi de bir şart cümlesidir. Şart cümleleri önerme olarak kabul edilmezler.

Arabam çalışmadı; çünkü motorunda bir problem var.

Bu da bir argüman değil bir açıklamadır. Burada arabanın niçin çalışmadığı izah edilmektedir. Bu ifade geçerli bir argümana şöyle dönüştürülebilir:

Arabamın motorunda bir sorun var: çünkü çalışmadı.

Sonuca öncüllerden yola çıkarak varılamayan, sonucunun öncülleriyle bağlantısı olmayan tümdengelimsel argümanları, geçersizdirler. Geçersiz tümdengelim argümanları lâf ola beri gele dediğimiz türden iddialardandır. Mantıkta Biçimsel Safsata olarak sınıflandırılırlar.

Bütün köpekler memelidir.

Hiçbir kedi köpek değildir.

O halde hiç bir kedi memeli değildir.



Yonca’nın parası varsa, o otomobili alır.

Yonca o otomobili almadı.

O halde Yonca’nın parası yok.
Öte yandan, Tümevarımsal Argümanlar gözlem ve deneylere dayanır. Gözlem ve deneysel verilerden yola çıkılarak genel bir sonuca varılmaya çalışılır. Ancak, sonuç Tümdengelim Argümanlarında olduğu gibi kesin değildir, çünkü ihtimaliyete/olasılığa dayanmaktadır. Öncüllerin doğru oldukları kabul edilirse, sonucun da doğru olduğu varsayılır.

Ne zaman kızıl bir gün batımı görsem, ertesi gün hava güzel olur.(öncül)

Bugün kızıl bir gün batımı var(öncül)

O halde yarın hava çok güzel olacaktır.(sonuç)



Türkiye’deki köpeklerin çoğu sokak köpeğidir. (öncül)

Çomar Türkiye’deki bir köpektir.(öncül)

O halde Çomar bir sokak köpeğidir.(sonuç)



Bir de güncel örnek:

... Burada da, Amerika'da da... Şimdi çıkıp da Katmandu edebiyatı yapmalarına biz ağzımızla gülmeyiz. Hele günümüzde buna hiç gerek yok, çünkü gençlik artık bol ve kolay uyuşturucu da bulabiliyor, şehirli ve paralı kesimi tavşanlar gibi hababam da çiftleşebiliyor... Yani bir nevi küçük Amerika olduk bile... Haa, sanayi toplumunun getirdiği özel sorunlardan bunalmak istiyorsanız, önce o sanayiyi kurun da sıkıntısını ondan sonra yaşarsınız!
(Engin Ardıç 11-10-2000 Star )

Amerika’da gençlik kolay ve bol uyuşturucu bulabilir.(öncül)

Amerika’da gençlik tavşanlar gibi hababam çiftleşebilir.(öncül)

Türkiye’de de şehirli ve paralı kesim tavşanlar gibi hababam çiftleşebiliyor...(öncül)

Türkiye’de de“...gençlik artık bol ve kolay uyuşturucu da bulabiliyor,(öncül)

SONUÇ: Yani bir nevi küçük Amerika olduk bile.

Şehirli ve paralı gençlik “Türkiye” yi temsil etmeyeceğinden yapılan çıkarım geçersizdir.

Tümevarım Argümanlarında istatiki verilerin doğruluğu önem kazanır. Doğru verilerden yanlış sonuç çıkarma bir hatadır ve “İstatistiksel Hatalar” başlığıyla Serbest Safsatalar altında incelenecektir.

Çıkarsamanın tümdengelimsel ve tümevarımsal olmak üzere ikiye ayrıldığını görmüştük. Aynı ayırım argümanlar için de söz konusudur. Tümdengelimli (deductive) argümanlarda genel öncüllerden özele doğru gidilerek kesin bir sonuca varmak hedeflenir. Sonucun doğru olması için öncüllerin doğru olması gerekir. Ancak, bir tümdengelimli argümanın geçerli ya da geçersiz olması öncüllerinin doğru ya da yanlış olmalarından daha farklı bir durumdur.

Öncülleri yanlış olan bir tümdengelimsel argüman, sonuca çıkarsama kurallarına uygun olarak varmışsa, geçerli sayılır.

Yanlış ve Geçerliler, Doğru ve Geçerlilere karşı

Yanlış ve Geçerli tümdengelimsel argümanı tanımak için aşağıda verdiğimiz şu örneğe bakalım:

Yanlış ve Geçerli

Bütün insanlar yeşildir. (öncül)

Sokrat bir insandır. (öncül)

Sokrat yeşildir. (sonuç)

Birinci öncül istisnasız herkesin yanlış olduğunu bildiği bir öncüldür. Buna rağmen argüman geçerli, yani o öncül bağlamında mantıksız değildir. Ancak, tümdengelimsel argümanlarda kullanılan öncüllerin doğru ya da yanlış oldukları her zaman bu kadar açık değildir. Günlük hayatta çoğu zaman doğruluğunu bilmediğimiz, emin olmadığımız, ya da düpedüz yalan olan pek çok öncülden yola çıkan tümdengelimsel argümanlar sırf çıkarsama kurallarına uygun oldukları için mantıklı görünebilirler. Kendi e-grubumuzda karşılaştığımız Yanlış ve Geçerli bir örneğe yer verelim:

TPAO kayıtlarına göre bir milyon dolarlık christmas tree alınmış.

Christmas tree bir noel süsüdür.

TPAO ülkenin parasını korkunç bir şekilde savurmaktadır. (veya)

TPAO birilerini zengin etmektedir.

Tümdengelimli argümanlarda sonuca öncüllerden yola çıkarak varıldığına göre, buradaki mesele geçersizlik değildir. Mesele, ikinci öncülün doğru olmamasından kaynaklanmaktadır. “Christmas tree” petrolcülükte sondaj aletinin ucuna takılan parçanın adıdır. Bunun böyle olduğunu bilmiyorsanız, geçerli olduğu kadar yanlış olan bu argümandan etkilenmeniz kaçınılmazdır.

Geçerli olduğu kadar da doğru bir tümdengelimsel argüman örneği aşağıdaki gibidir.

Doğru ve Geçerli

Bütün insanlar ölümlüdür. (öncül)

Sokrat bir insandır. (öncül)

Sokrat ölümlüdür. (sonuç)

Meraklısına : (İng.; reasoning),
{Osm.; muhakeme}

Düşünceleri bilinçli, tutarlı olarak ve belli bir amaçla bir araya getirme işlemi. Öncül olarak alınan önermelerden mantıksal çıkarım kurallarına uygun olarak sonuç çıkarma işlemi. Zihnin, hazır ya da verilen bazı bilgi ya da önermelerden yola çıkarak, verilmeyen başka bir şeyi sonuç olarak çıkartması.